بررسی موسیقی شعر در شاهنامه فردوسی

از جایی که این بررسی تنها بر پایه موسیقی کناری شعر صورت گرفته و به محتوا و موسیقی درونی آن نپرداخته است ، فصل نخست را به نگاهی بر منطق هنری، شناخت شکل (form)، دیدگاه شکل گرایان (formalists) و پیوند موسیقی و شعر اختصاص داده ایم. در فصل دوم به شناخت قافیه، پیشینه آن در ادبیات جهان و زبان دری و همچنین نقشی که قافیه در شعر ایفا می کند، پرداخته شده است . کار اصلی این نوشته بررسی ویژگیهای قافیه در شاهنامه است ، بویژه قافیه های غنی که با به دست دادن نوعی قانونمندی براساس خود شاهنامه و دو اثر حماسی دیگر، تا حد زیادی ما را به زبان راستین شاهنامه رهنمون می شود. به گونه ای که می توان از میان واژه هایی که در شعر قافیه قرار گرفته اند و در ضبط آنها در نسخه های گوناگون اختلاف وجود دارد، دست کم آنچه را که به زبان شعر فردوسی نزدیک تر است ، بازشناخت . در شاهنامه جای پای کاستن ها، افزودنها، دست بردنها و بسیاری از عوامل دیگر را بخوبی می توان دید، که بی گمان بسیاری از این نابسامانیها از رهگذر همین اعمال سلیقه های ناسخان و کاتبان صورت گرفته است . دور نیست که در پاره ای موارد، برخی از این ناهماهنگی ها در نظم اولیه بیتها، از ناحیه خود استاد توس به شاهنامه راه یافته باشد، اما بعدها که در سروده های خود تجدید نظر کرده به اصلاح آن دست زده است . به هر حال اشاره به اینگونه موارد نیز در فصل دیگری از کار صورت گرفته است ، با این امید که بتوان با تکیه بر شناخت و شکل و ساختار زبان شاهنامه، اینگونه موارد را بهتر و بیشتر روشن کرد. ویژگیهای ردیف که از شاخصه های شعر فارسی است ، و نقش بسیار بارزی در موسیقایی تر شدن شعر دارد در شاهنامه در فصلی جداگانه بررسی شده است . با این که پرداختن به جنبه های ذوقی و موسیقی درونی شعر در شاهنامه، در چهارچوب این بررسی نبود، به این جنبه از شعر شاهنامه در پایان به گونه ای گذرا اشاره شده است . در فصل پایانی، فهرست بیتهایی که در متن آمده، بر مبنای چاپهای مسکو و خالقی با ضبط اختلاف در نسخه های گوناگون آورده شده است . شماره ای که برابر واژه ها در بیت دیده می شود، درست مطابق با متن شاهنامه است ، تا دستیابی بدان با اشکال روبرو نشود. همچنین برای پرهیز از آوردن نمونه های گوناگون در نوشته، پاره ای از بیتها فقط در این فهرست گنجانده شده و در متن تنها به یادآوری شماره ردیف بیت بسنده شده است . فهرست قافیه هایی را که از آن به گونه آماری بهره گرفته شده است ، در پایان این فصل آورده ایم.